Ovogodišnji popis stanovništva na Kosovu će se završiti za nešto više od 10 dana i predstavljaće još jednu propuštenu priliku za normalizacijom odnosa između srpske i albanske strane, kao i da se spreči dalja manipulacija brojkama stanovništva, kako Srba tako i Albanaca, ocenio je docent Fakulteta političkih nauka Stefan Surlić.
Pored toga što ne postoje prihvatljivi društveno-politički uslovi za održavanjem popisa, pre svega na severu, situacija je dodatno zakomplikovana svesnom namerom Prištine da kroz popis dodatno diskriminiše srpsku zajednicu, naveo je Surlić ukazujući i da to što se popis stanovništva koristi za popis ratne štete vodi ka politizaciji čitavog procesa, jer kada se uzme u obzir najava Prištine da će tužiti državu Srbiju može se pretpostaviti da će upravo ovi podaci biti jedan od glavnih argumenata.
,,Poslednji popis stanovništva na Kosovu 2011. nije održan u četiri opštine na severu, dok su ga Srbi južno od Ibra uglavnom bojkotovali na poziv Beograda. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika na Kosovu je oko 1,8 miliona, od čega oko 25.000 Srba koji su prihvatili rad popisivača. Ovogodišnji popis će se završiti za nešto više od 10 dana i predstavljaće još jednu propuštenu priliku za normalizacijom odnosa između srpske i albanske strane.
Dešavanja na severu u poslednje dve godine obesmislili su bilo kakav vid saradnje između srpske zajednice i institucija Prištine. U obrazloženju poziva na bojkot, Srpska lista je navela: “Učestvovanje u procesima koje organizuje Kurti bilo bi najveće poniženje za srpski narod u trenutku kada je taj isti Kurti Srbima uskratio pravo na penzije, plate, onemogućio normalno funkcionisanje zdravstva, socijalnih davanja, ukinuo pravo glasa, hapsio i progonio Srbe, silom okupirao opštine, militarizovao sever Kosova i Metohije, zabranio vakcinaciju i dopremanje lekova, onemogućio dopremanje hrane i namirnica iz centralne Srbije, ukinuo sve postignute sporazume i njima garantovana prava srpskom narodu, zabranio srpsku štampu, ukinio odgovornost za upucavanje Srba, i srpske dece, nasilno nametnuo svoje lažne gradonačelnike u srpskim opštinama, izvršio praktično ukidanje srpskog pisma na javnim mestima i saobraćajnim znacima”.
Pored toga što ne postoje prihvatljivi društveno-politički uslovi za održavanjem popisa, pre svega na severu Kosova, situacija je dodatno zakomplikovana svesnom namerom Prištine da kroz popis dodatno diskriminiše srpsku zajednicu.
Najpre, proceduralno upitnici sadrže niz jezičkih nepravilnosti i nejasnoća. Tako se za reč „domaćinstva“ u svim dostupnim upitnicima koriste termini, „porodične ekonomije“ ili „familijarne ekonomije“, kao i reč „ortodoksno“ za „pravoslavno“. Na pojedinim mestima su postavljena čitava pitanja neprilagođena srpskom jeziku i ujedno nerazumljiva. „Koji je glavni razlog vašeg odsustva iz vašeg uobičajenog stanovanja?“. U jednom od formulara u polju u kojem se građani izjašnjavaju o „porodičnom statusu“ ponuđeni su vrlo čudni odgovori „Muškarac/Žena sa krunom“ i „Muškarac/Žena bez krune“, „dete muškog partnera“, „dete ženskog partnera“.
Drugi problem je što popis uključuje i ratnu štetu. Ovo je prvi put da se na Kosovu prikupljaju podaci o ratnoj šteti, a građani imaju opciju da štikliraju da li je vrednost imovine koja im je uništena – do 10.000 evra, između deset i 20 hiljada evra, u rasponu od 20.000 do 40.000 ili više od 40.000 evra. S jedne strane, ljudi mogu proizvoljno da kažu da su pretpreli neku materijalnu štetu i nije predviđen nikakav mehanizam provere podataka koji će biti prikupljeni. S druge strane, nije osmišljena metodologija – kakva će biti dokazivanja i koja su to dokazna sredstva za finalnu verifikaciju načinjene štete.
Dodatno, popis ratne štete ograničen je na period do 11. juna 1999., iako su pripadnici srpske zajednice, Goranci i Romi bili suočavani sa sistemskim uništavanjem imovine nakon tog perioda pa sve do 17. marta 2004. godine. Civilno društvo na Kosovu je godinama zahtevalo da taj period bude od 1. januara 1998. do 31. decembra 2000, odnosno da se obuhvati i posleratni period u kojem je bilo stradanja.
Korišćenje popisa stanovništva za popis ratne štete, pa čak i stradalih tokom konflikta vodi ka politizaciji čitavog procesa. Kada se uzme u obzir najava Prištine da će tužiti državu Srbiju, pretpostavka je da će upravo ovi podaci dobijeni popisom biti jedan od glavnih argumenata. Ciljani period popisa ratne štete koji ne uključuje nealbance ima za cilj nastavak jednostranog pogleda na prošlost u kome Srbi nemaju prava da imaju status “žrtve”.
Do danas je urađeno dve trećine procesa registracije, a ostalo je još nešto više od 10 dana do kraja popisa stanovništva. Za neučestvovanje Srba već su najavljene konkretne posledice. Prva je da se dodela budžeta opštinama zasniva na broju opšte populacije, odnosno broju manjinskog stanovništva. To znači da popis Srba igra važnu ulogu u raspodeli sredstava za opštine u kojima oni čine većinu. Kako je istakao Kurti u direktnom obraćanju građanima: “Samo uz potpunu i tačnu registraciju najbolje ćemo znati koliko vam je vrtića i škola potrebno, koliko kulturnih, rekreativnih i sportskih prostora treba planirati u službi vaših zajednica, koji socijalni programi i politike odgovaraju vašim potrebama i tako dalje”. Ovo se može protumačiti i kao najava obračuna sa zdravstvenim i obrazovnim sistemom u srpskim sredinama koje Priština smatra “paralelnim” i “nelegalnim”, a nakon popisa možda i “nepotrebnim”.
Druga posledica je da oni koji odluče da se ne popišu mogu se suočiti i sa kaznama koje su predviđene zakonom: od 30 do 2.000 evra. Kazne za privrednike su još veće i idu do 20.000 evra. Iz kosovske agencije za statistiku su istakli da su popisivači u obavezi da tri puta obiđu isto domaćinstvo, kao i da su prilikom posete domaćinstvima, popisivači dužni da ostave obaveštenje da su dolazili i da nikoga nisu zatekli.
Velika opasnost bojkota je jačanje tvrdnji da Srba ima mnogo manje nego što se navodi u procenama i da su samim tim zagarantovana politička prava koja bar normativno imaju – prevelika. Takođe, da je izlišno formiranje institucionalnog okvira zvanog Zajednica srpskih opština. Drugi izazov je da se popis može predstaviti kao jaz između “pobunjenih” Srba sa severa i “integrisanih” Srba u centralnim delovima Kosova. Tako je direktor Agencije za statistiku izjavio da se Srbi južno od Ibra “masovno popisuju”, dok na severu “imaju poteškoće”.
Popisi na Kosovu imaju dug istorijat manipulacije brojkama. Poslednji popis koji nisu bojkotovali ni Srbi ni Albanci održao se 1981. kada je utvrđeno da na Kosovu živi 1,58 miliona stanovnika od čega su Srbi činili 209.497. Već 1991. zbog bojkota od strane albanske zajednice Savezni zavod za statistiku pribegava proceni od 1,97 miliona od čega su Srbi činili 194.190.
Uprkos većinskom bojkotu srpske zajednice, deluje da popis iz 2011. kao prvi postkonfliktni registar stanovništva daje tačnu brojku ukupnog broja Albanaca još od 1981.
Međutim, mnogi postavljaju pitanje da li je ta brojka tačna s obzirom na veliki broj iseljenika. Takođe, u velikoj meri se manipulisalo i sa brojem Srba koji su ostali na Kosovu i onih koji su raseljeni zbog posledica rata. Trenutni broj raseljenih lica sa Kosova prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije iznosi 196.140 lica, što je nešto veća brojka od popisanih 187.129 tokom 2000. u saradnji sa Visokim komesarijatom Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR).
S druge strane, OEBS je na osnovu svojih procena u periodu između 2010. i 2013. utvrdio da na Kosovu živi 146,128 lica, što je u tom trenutku činilo 7,8% od ukupne populacije, odnosno znatno više od popisanih 1,5% tokom popisa 2011. Od tog broja više od 70.000 živelo je na severu, dok je oko 75.000 živelo u južnom delu Kosova.
Predsednik Vučić je u obraćanju 2019. naveo da je na Kosovu u 2017. živelo 94.998 Srba, ističući mnogo manju razliku između severnog i južnog dela Kosova, odnosno da na severu živi 47,1% a južno od Ibra 52,8% Srba, dok po njemu Albanci pribegavaju namernom preuveličavanju svog broja stanovnika nametajući to kao jedan od osnovnih argumenata u neminovnosti punog međunarodnog priznanja nezavisnosti Kosova. Vućić je istim povodom naveo da je stvaran broj Albanaca koji žive na Kosovu između 1.162.000 i 1.325.000.
Na sednici Narodne skupštine 2021. na kojoj je predstavljen Izveštaj o pregovaračkom procesu sa Privremenim institucijama samouprave u Prištini Vučić je ponovio da na Kosovu i Metohiji prema podacima srpskih institucija živi ne više od 95.000 Srba.
Iako se tvrdi da na Kosovu ukupan broj stanovnika ne prelazi 1,5 milon, prema podacima kosovske Agencije za statistiku, krajem 2019. na Kosovu je živelo 1.782.115 stanovnika dok će brojka od 1,49 miliona biti ostvarena tek 2061.
Ovogodišnjim popisom propuštena je još jedna prilika da se spreči dalja manipulacija brojkama stanovništva budući da se ti brojevi višestruko zloupotrebljavaju po pitanju brojnosti populacije kako Srba, tako i Albanaca. Tako je npr. samo u periodu od 2013. do 2016 broj ekonomski motivisanih migranata Albanaca sa Kosova u zemljama EU iznosio 229.005, dok se procenjuje da ukupan broj Albanaca sa Kosova koji su iseljenici premašuje 700.000. Ostaje otvoreno pitanje metodologije popisa i na koji način se registruju oni stanovnici koji već godinama ne žive na Kosovu.
Takođe, veoma je važno da se utvrdi tačan i zvaničan broj Srba koji i dalje žive na Kosovu, budući da brojka može da pokaže stvarno stanje u tihoj migraciji značajnog broja Srba u postkonfliktnom periodu (npr od OEBS procene 2013. da ih ima preko 140.000 do podatka Beograda da ih u 2021. ima manje od 95.000). Kao i da je u poslednje dve godine zbog diskriminatornih mera Prištine, Kosovo napustilo skoro 15% Srba sa severa.
Ujedno, tačan broj pripadnika srpske zajednice je važan za dalje planiranje i strateško promišljanje unapređenju njihovog položaja. Nažalost, osmišljen popis je sve samo ne mogućnost da se dobiju relevatni i upotrebljivi podaci za unapređenje položaja srpske zajednice.
U kontekstu perspektiva za srpsku zajednicu na Kosovu – manipulacije brojkama se posebno mogu uočiti zbirom broja Srba koji žive na Kosovu, Srba koji su povratnici u postkonfliktnom periodu, potom Srba koji imaju status raseljenih lica, sa distinkcijom onih koji su raseljeni na teritoriji Kosova, i onih koji su raseljeni na teritoriji centralne Srbije.
Na kraju, raseljena lica sa diferencijacijom između dve grupe – onih koji bi želeli da se vrate i onih koji su se integrisali u novim sredinama. Ujedno, rezultati popisa bi morali za posledicu da imaju revidiranje registra broja raseljenih lica, jer nema logične povezanosti između tvrdnje da je 1991. živelo 194.190 Srba odnosno 215.346 Srba i Crnogoraca, da ih se nakon 1999. raselilo 196.140, a da je na Kosovu ostalo da živi između 140 i 95 hiljada.
To bi značilo da se značajan broj Srba vratio nakon rata na Kosovu, ali podaci OEBS-a pokazuju da se do 2019. vratilo samo nešto više od 30 hiljada. Ili da je broj raseljenih bio mnogo manji, kao što tvrdi Istraživački centar Evropske inicijative za stabilnost koji je procenio da je svega oko 65.000 Srba, i to uglavnom urbane populacije, napustilo Kosovo 1999. Ili, da je 1991. na Kosovu živelo mnogo više Srba, koji iz nekog razloga nisu popisani”, piše Surlić u autorskom tekstu za T a n j u g
