U manastiru Banjska danas će biti proslavljena ktitorska slava Sveti kralj Milutin. Ovu slavu hram obeležava više od sedam vekova.
Manastir Banjska se nalazi u živopisnom krajoliku, na obali istoimene rečice – desne pritoke Ibra, u podnožju planine Rogozne, na trasi nekadašnjeg kaldrmom popločanog puta Carigrad – Dubrovnik. Manastir, sa crkvom posvećenom Svetom arhiđakonu Stefanu, sagrađen je između 1312. i 1316. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, jednog od najmoćnijih vladara iz dinastije Nemanjića i jednog od najmoćnijih vladara na Balkanu toga doba.
Po svojoj arhitekturi manastir Banjska spada u grupu crkava raškog stila. Priprata je imala dve kupole (zvonika) na zapadnoj strani. Crkva je obložena kamenom oplatom u tri boje. Pored toga, fasada hrama Sv. Stefana bila je bogato ukrašena i skulpturom i kamenom plastikom.
Glavni ponos Banjske bilo je čuveno “banjsko zlato “, opevano u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na manastire Studenicu, Mileševu i Sopoćane. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata.
Kada se kralj Milutin 1321. godine upokojio u svom dvoru u Nerodimlju i arhiepiskop Danilo preneo njegovo telo u Banjsku, crkva je velikog zadužbinara dočekala u punom sjaju svoje impozantne arhitekture oduhovljene raskošnim fresko-slikarstvom i crkvenom umetnošću. U Banjskoj je u severnoj kapeli kasnije sahranjena i kraljica Teodora, supruga Stefana Dečanskog i majka cara Dušana, pa je to bio i razlog da je car Dušan, povodom svog krunisanja 1346, već bogatoj Banjskoj, poveljom darovao nove posede.
Iako monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i “palatom carskom”, Banjska je počela da propada vrlo rano: 1419. godine je bio “zapaljen dom Svetoga Prvomučenika” i “požeženo knjižije”. 1433. manastir je još uvek pojao, ali je u drugoj polovini istog veka zapusteo. Po naredbi sultana u 16. veku je razoren jer su se u njemu skupljali hrišćanski begunci pred turskom vlašću. Najveća razaranja zabeležena su 1689. godine, za vreme tursko-austrijskog rata, kada su ga naizmenično koristile turska i austrijska vojska kao vojno utvrđenje. U toku 17. veka iskopani su i manastirski podovi koji su bili ukrašeni raznobojnim mermerom. Za vreme Prvog srpskog ustanka crkva je još jednom zapaljena od strane Turaka. U 19. veku, već razrušena crkva, pretvorena je u džamiju i kao takva služila je sve do Prvog svetskog rata. Godine 1912. Turci su napustili Banjsku. Razrušen i zapušten manastir je čekao obnovu. Arhitekta i profesor Beogradskog univerziteta Đurađ Bošković je od 1928. godine detaljno snimao i ispitivao ruševine crkve u Banjskoj, da bi se sa obnovom počelo 1938. godine. Međutim, Drugi svetski rat doneo je nove nevolje, tako da radovi na crkvi nisu dovršeni.
Manastir Banjska je 520 godina proveo u ruševinama. Manastirsko zlato i dragocenosti, pa čak i tesani kamen sa crkve i manastirskog naselja su rastureni i razneti, darovna povelja “samodršca svih srpskih i primorskih zemalja” je vekovima bila u tuđim rukama, dok su njegove mošti u tuđoj zemlji, daleko od njegove zadužbine. Posle Kosovske bitke 1389. godine, njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460. godine, u bugarski grad Sofiju, gde se i danas nalazi u crkvi Svete Nedelje.
Ipak, znajući da se radi o velikoj svetinji, narod je vekovima obilazio znamenite zidine Banjske. Ponovo je, trudom Srpske Crkve, manastir oživeo i propojao 2004. godine, kada se u njemu okupilo mlado monaštvo. Manastir je odmah po osnivanju postao duhovni centar Srba na Kosovu. U toku 2006. godine počela je obnova same crkve i šireg manastirskog kompleksa.
Izvor: TV Most
